Stare Budy niewielka wieś, położona w gminie Młodzieszyn na skraju pięknego lasu Nadleśnictwa Radziwiłłów, wśród pól i łąk. Miejsce licznych wycieczek pieszych, rowerowych, ulubione miejsce grzybiarzy i poszukiwaczy historycznych skarbów. Wieś, jakich wiele w Polsce ale jednak wyjątkowa. O pięknie i wyjątkowości tej małej wsi i okolic świadczy jej historia, budnickie tradycje wyjątkowe miejsca, z którymi wiążą się ciekawe i tragiczne opowieści…
Geneza powstania wsi i jej nazwy nie jest w pełni możliwa do ustalenia. Ubogi materiał źródłowy nakazuje daleko posuniętą ostrożność w stawianiu jakichkolwiek tez dotyczących konkretnego roku powstania miejscowości. Materiały źródłowe w postaci dawnych map z końca XVIII wieku pozwalają uzyskać nieco więcej informacji o miejscu, gdzie dziś są Stare Budy, ale nie określają w pełni czasu powstania wsi. Są potwierdzeniem pewnych procesów społeczno – gospodarczych związanych z osadnictwem Olenderskim w tej części ziemi sochaczewskiej. Mapy przynoszą garść zaskakujących informacji odnośnie nazw osad znajdujących się na tych terenach o osobliwie brzmiących nazwach, takich jak Mlodzieszynskie Budy, Budy Popielarnia, Mlodzieszyner Hol, ale nie określają dokładnie czasu ich utworzenia.
W dawnych osadnikach zamieszkujących teren obecnej wsi upatruje się Olendrów. Olendrzy zwani także Hollendrami, Holendrami, Olędrami, Olendrami czyli pierwotnie osadnikami z Niderlandów, sprowadzanych do Prus Książęcych a potem Prus Królewskich od XVI wieku. Początki tego osadnictwa są ściśle związane z protestanckim ruchem religijnym powstałym w dobie reformacji, menonitami. Prześladowani za swe przekonania zarówno przez katolików i luteran menonici, uciekali na tereny, gdzie takich prześladowań nie było. Osiedlali się we Fryzji, potem w okolicach Gdańska i Żuław, gdzie wykorzystywano ich bogate doświadczenie w uprawie roli na zalewowych i podmokłych terenach. Gdy, w początkach osiemnastego stulecia nadmorskie tereny stały się własnością Królestwa Prus i próbowano menonitów wcielić do wojska, Ci zdecydowani przeciwnicy służby wojskowej, uciekali na tereny Rzeczypospolitej. Proces ten nasilił się zwłaszcza po I rozbiorze Polski, po roku 1772. W takich oto okolicznościach Olendrzy (choć wśród nich było coraz więcej osadników w Niemiec) pojawili się na terenach środkowej Polski, w tym na obszarach nadwiślańskich Mazowsza. Procesowi napływu osadników z Niemiec towarzyszył proces powolnej dominacji luteran w tym środowisku a nazwa Olendrzy straciła znaczenie etniczne, z wolna stając się swego rodzaju terminem prawnym określającym tylko nowy system osadnictwa.
Z dostępnych materiałów historycznych można przypuszczać, że w drugiej połowie XVIII wieku a dokładnie od 1785, gdy to starosta sochaczewski Adam Lasocki założył ewangelickie wsie Arciechów i Arciechówek, rozpoczął się okres kolonizacji nowych osadników na ziemiach Mazowsza. Wkrótce powstaje Bieniew a w 1791 roku Łaziska. Z kolei cześnik gostyniński Stanisław Zabłocki w 1789 roku osadza kolonistów na Kępie Karolińskiej i Suchodole. Opierając się na posiadanych przesłankach historycznych z dostępnych źródeł można przypuszczać, że nowi osadnicy mogli dotrzeć także na tereny obecnych Starych Bud. Badacz tego zagadnienia, Marcin Prengowski w swej książce Olendrzy w powiecie sochaczewskim podaje rok 1790 jako orientacyjną datę osadzenia Olendrów w Budach Młodzieszyńskich (teren obecnych Starych Budach). O bytności osadników olenderskich w Starych Budach świadczyć może rzędowa zabudowa wzdłuż drogi biegnącej przez całą wieś i pola uprawne podzielone na wąskie, długie obszary. Na fotografiach z okresu miedzywojennego można zobaczyć wiele domów zawierających charakterystyczne elementy budownictwa olenderskiego – zabudowania stawiane na sztucznie utworzonych nasypach zwanych „terpami”, domy budowane z grubych wystający za obręb budynku bali, wysokie, spadziste dachy kryte strzechą ze słomy. W latach 90 – tych XX wieku we wsi, można było jeszcze podziwiać kilka pięknych starych drewnianych domów a obecnie w Starych Budach zachowało się jeszcze kilka unikatowych drewnianych zabudowań w dawnych czasów.
Kazimierz Heymanowski w swej książce Budnicy i Holendrzy w dziejach gospodarstwa leśnego na Mazowszu formułuje natomiast tezę, że wraz z osadnictwem Olenderskim, funkcjonuje niejako równolegle inne osadnictwo tzw. budników, których zasadniczym zajęciem był wyrąb lasu. Śladami ich bytności na ziemi sochaczewskiej są miejscowości o nazwie Budy; mamy więc Budy Iłowskie czy Miszory w gminie Brochów, która ma drugi człon w nazwie Budy. No i oczywiście mamy nasze Stare Budy dawniej zwane Budy Stare w gminie Młodzieszyn. Sformułowana teza pokrywa się z opowieścią przekazywaną przez mieszkańców wsi z pokolenie na pokolenie, jakoby nazwa miejscowości wzięła się właśnie od osadników, którzy zamieszkiwali te tereny i zajmowali się wyrębem lasu oraz wypaleniem smoły z drzew w specyficznych budowlach tzw. budach. Po dziś dzień mieszkańcy Starych Bud nazywani są Budnikami.
Wraz z upływem czasu, budnicy będący katolikami mówiącymi po polsku znikali ze swych osad a w ich miejsce przybywali nowi osadnicy Olendrzy.
Dokumenty natomiast z końca XVII wieku, w postaci zapisu procesu dzielenia miejscowości, nadawania im nowych nazw oraz powstania zupełnie nowych pozwalają na przypuszczenie, że w tym czasie mogła powstać także wieś Stare Budy. Przykładem powstania miejscowości z podziału jest wydzielenie z Łazisk kolonii Leśniaki, z Pieczysk Iłowskich Przemysłowa. W wyniku procesu nadawania nowych nazw, powstawania nowych miejscowości powstały Budy Iłowskie i Budy Młodzieszyńskie, które według starych map znajdowały się na terenach obecnych Starych Bud.
Na przestrzeni wieków wraz z napływem na tereny wsi nowych imigrantów, migracją społeczną, ekonomiczną, wojnami następowało mieszanie się kultur, tradycji, obyczajów, narodowości i religii, a wieś zmieniała swoje oblicze. Dzisiaj zachwyca pięknem krajobrazów, bogactwem przyrodniczym i historycznym, ciekawymi opowieściami. Mała i spokojna wieś w przeszłości zapisała się wielokrotnie na kartkach historii Polski ważnymi wydarzeniami a jej mieszkańcy wykazali się nie raz wielką determinacją, odwagą i bezinteresownością. Stare Budy i okoliczne lasy w czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku stały miejscem koncentracji i zaciekłych walk wojsk polskich z hitlerowskimi.
Oto jak relacjonował te wydarzenia szef oddziału operacyjnego Sztabu Grupy Operacyjnej „Wschód” kapitan Ignacy Bukowski, który wraz z dowódcą tej grupy generałem Mikołajem Bołtuciem przybył tego dnia do wsi:
17 września […] o zmroku dojechaliśmy do spalonej wsi Stare Budy. Obok dogasających zgliszcz na skrzyżowaniu dróg leżało przewrócone działo przeciwlotnicze, poszarpane bezpośrednim trafieniem bomby. Parę kroków dalej mogiła jego obsługi. Bliżej lasu masy wozów – to stłoczone tabory różnych jednostek obu armii. […] Wokół jak okiem sięgnąć płonące wsie. W Starych Budach nie było żywej duszy. Spotkaliśmy jedynie starego człowieka, który pozostał przy swej spalonej chałupie. Opowiedział nam o nalocie i przejeździe niemieckich czołgów. […] Szeroki trakt między lasami zapchany był wozami stojącymi obok siebie w kilku rzędach. […] W tej upiornej scenerii niemiecka artyleria rozpoczęła ogień nękający.
fragment artykułu Jakuba Wojewody Ostatni bój okrążonych
zamieszczony Polska Zbrojna 19 maja 2011 roku
Mieszkańcy Starych Bud pomimo własnych tragedii z narażeniem życia wspomagali Polskie Wojsko żywnością, opatrywali rannym, ukrywali żołnierzy, pomagając im zdobyć ubrania cywilne i uciec ze wsi. We wrześniu 1939 roku pochowali poległych 225 polskich żołnierzy polskich, którzy zginęli w bojach we wsi i okolicznych lasach. To właśnie w Starych Budach od 1941 do 1944 roku w różnych domach prowadzone było tajne nauczanie. Przez cały okres okupacji wspierali się wzajemnie, dzieląc się żywnością, opałem, pomagając partyzantom. A po zakończeniu wojny rozpoczęli aktywnie odbudowę swojej wsi remontując budynek szkoły, modernizując dom kultury Ludowiec i cmentarz wojskowy. Z opowieści mieszkańców po wojnie we wsi przez kilka lat stacjonowało wojsko, prowadząc badania i obserwacje przestrzeni powietrznej z najwyższej góry w okolicy Firamigii a w czasie stanu wojennego w grudniu 1981 roku wieś i okolice ponownie stały się miejscem koncentracji Wojska Polskiego.
Lata mijały wieś zmieniała swoje oblicze, rozbudowując się i unowocześniając. Mieszkańcy przez wszystkie lata aktywnie i z zaangażowaniem działali na jej rzecz jej rozwoju. Zbudowali nową większą szkołę, utworzyli ochotniczą straż pożarną, sukcesywnie remontowali stary dom ludowy – LUDOWIEC.
Poszukując informacji o Starych Budach można usłyszeć wiele ciekawych opowieści opisujących wydarzenia we wsi i jej mieszkańcach. Zebrane, spisane, i zaprezentowane, na stojących koło strażnicy OSP Budy Stare planszach są żywą historią wsi, która pozostanie dla przyszłych pokoleń. Zapraszamy do Starych Bud na urokliwe spacery leśnymi traktami, rowerowe wycieczki, poszukiwanie skarbów natury i śladów dawnych wydarzeń historycznych. W trakcie wypraw można podziwiać piękno budnickich krajobrazów, zapoznać się z niezwykła historią i ciekawymi opowieściami o mieszkańcach wsi Budnikach.
Bo jak głoszą słowa budnickiego hymnu nie ma bracie jak na Budach…
Z strażackim poważaniem
Druhny i Druhowie OSP Budy Stare
Opracowanie: Małgorzata Kornacka, Marek Orzechowski
Projekt finansowany przez Gminę Młodzieszyn i OSP Budy Stare
w ramach realizacji zadania
„Ocalić od zapomnienia budnickie wspomnienia”.
Link do filmu: https://youtu.be/Y96TNF_zWzo
BIBLIOGRAFIA
Materiały źródłowe
Kazimierz Heymanowski, Budnicy i Holendrzy w dziejach gospodarstwa leśnego na Mazowszu. „Sywan” 1969, t. CXIII, NR 5 s.21- 40.
Marcin Prengowski, Olendrzy w powiecie sochaczewskim, Sochaczew, 2009
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom XI Wydany Pod Redakcją Filipa Sulimierskiego, redaktora, Wędrowca, magistra nauk fizyczno-matematycznych b. Szkoły Głównej Warszawskiej. Bronisława Chlebowskiego, magistra nauk filologiczno – historycznych b. Szkoły Głównej Warszawskiej. Władysława Walewskiego, obywatela ziemskiego, kandydata nauk dyplomatycznych uniwersytetu dorpackiego, Warszawa 1881.
Zasoby internetu
Karta Topograficzna Królestwa Polskiego z 1864 roku (fragment)https://bg.uwb.edu.pl/TKKP/?mapa=3_3
Perthées, Karol de (1740-1815) – Mapa szczególna województwa rawskiego zrządzona z innych wielu map miejscowych tak dawniej jak i świeżo odrysowanych tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości wszystko (fragment )
https://polona.pl/item-view/58037b4f-cbb7-4b61-a881-d8256e6514ee?page=0
Mapa Dawida Gilliego z 1802 – 1803 (fragment) https://www.sggee.org/research/gilly_maps/south_prussia_map.html
Encyklopedia internetowa Wikipedia „Olędrzy” https://pl.wikipedia.org/wiki/Ol%C4%99drzy
Jerzy Szałygin Kolonizacja „olęderska” na Mazowszu. Układy ruralistyczne i typy architektury. Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce http://www.holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=konf_2001&id=22
Dziennik Warszawski z 30 wrzesnia 1864 nr 224 https://polona2.pl/item/dziennik-warszawski-1864-nr-224-30-wrzesnia-dod,NjU3MjAyNzY/11/#info:search:m%C5%82odzieszyn
Kurier Warszawski 27 czerwca 1901 nr 175 https://polona2.pl/item/kurjer-warszawski-r-81-nr-175-27-czerwca-1901-dod-poranny,NDA4MjMzMTA/2/#info:search:stare%20budy
Poradnik gospodarstw wiejskich: organ Centralnego Koła Związku Kółek Rolniczych oraz Polskiego Związku Organizacji I Kółek Rolniczych R. 9 nr 5 (29 stycznia 1928 r.)https://polona2.pl/item/poradnik-gospodarstw-wiejskich-organ-centralnego-zwiazku-kolek-rolniczych-oraz,MTIyNjY3MDU3/11/#info:search:budy%20stare
Skorowidz Królestwa Polskiego czy spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberni Królestwa Polskiego T.2 z 1877 https://polona2.pl/item/skorowidz-krolestwa-polskiego-czyli-spis-alfabetyczny-miast-wsi-folwarkow-kolonii-i,ODg4MzEwNDA/378/#info:search:adamowa
Słownik Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich T. 11 z 1890 roku https://polona2.pl/item/slownik-geograficzny-krolestwa-polskiego-i-innych-krajow-slowianskich-t-11,NjYyNTcyNTk/237/#info:search:m%C5%82odzieszyn
